CEMALEDDİN AFGANİ’NİN MASONLUĞA GİRİŞİ

Yûsuf HANÎF

Cemâlu’d-Dîn ‘Efgânî”nin masonluğu umûmiyyetle 1280’lerde (1870’ler), ikinci Mısır ikâmeti esnâsında başlatılır.(1) Oysa eldeki ba’zı kaynaklar, kesin bir delîl ortaya koyamamakla birlikde, masonluğa intisâbının Mısır’dan evvel İstanbul’daki ilk ikâmeti sırasında gerçekleşdiği ihtimâlini akla getiriyor.

Bu kaynaklardan ilki, şeyxin yakın dostu, solcu ve müfrîd bir din adamı düşmanı (anti-cleric) olan Ernest Vaukuelin’dir. Vaukuelin, “Cemâlu’d-Dîn İstanbul’a gitdi ve kendileriyle irtibâta gecdiği “Genç Türkiye” [Jeune Turkuie] mensûbları vâsıtasıyla masonluğa intisâb etdi.” diyor.[2] Müellif, “Efgânî”nin Mısır’a gitmeden evvelki, yani ilk İstanbul yıllarındaki (1286-1287 / 1869-1871) masonik irtibâtlarından bahsetdiğine göre “ ‘Genç Türkiye’ mensûbları” ile Yeni Osmanlıları kastediyor olmalı.[3] Bu irtibâ-tın mâhiyetine, tam olarak nerede ve ne zaman gerçekleşdiğine dâir herhangi bir tafsilât verilmiyor. Fakat “Efgânî”nin bu yıllarda temâs kurduğu, himâyelerini gördüğü ricâlin umûmiyyetle garbperest ve mason oldukları hatırlanırsa[4] masonik bir irtibâtın da –hattâ intisâbın– mümkün ve muhtemel olduğunu düşünülebilir.

Nitekim Auriant nâm (müsteâr isim olmalı) bir Fransız müdekkîkden, “Efgânî”nin Yeni Osmanlılar’dan Mustafa Fâzıl ve Nâmık Kemâl ile mahfil arkadaşı olduğu nakledilmektedir.[5] Eğer bu doğruysa mevzû-i bahs mahfil Fransa Maşrık-ı ‘Azamı’na bağlı I Proodos (terakkî) olmalı. Zîra Mustafa Fâzıl Paşa ve Nâmık Kemâl bu mahfildendiler.[6] Fakat mezkûr mahfilin ve Fransız obediyansına bağlı diğer mahfillerin matrikül defterlerinde –bugüne kadar bunları tedkîk edenlerin çalışmalarından anlaşıldığı kadarıyla– “Efgânî”nin adı geçmiyor.[7] Auriant’ın bu iddiâsının mesnedini bilmediğimiz için bu husûsda kesin bir şey söylemek şimdilik mümkün görünmüyor.

Acabâ “Efgânî” İtalyan maşrıkına bağlı bir mahfile girmiş olabilir mi? Târix olarak böyle bir ihtimâle mâni yok. Zîrâ İstanbul’daki ilk İtalyan mahfili 10 Zilhicce 1279’da (28 Mayıs 1863) açıldı.[8] İtalyan Maşrık-ı A’zam’ına âit arşiv evrâkı üzerinde çalışan Angelo Iacovella onun adını kitâbının hiçbir yerinde zikretmez.[9] “İtalyan ve İngiliz kaynaklarında bulunabilecekleri şahsen, tamamen denecek oranda taradı”ğını iddiâ eden Orhan Koloğlu da “Efgânî”nin İstanbul’da vukû’ bulmuş herhangi bir masonik intisâbından bahsetmiyor.[10]

“Efgânî”nin 1309-1314 (1892-1897) yıllarındaki ikinci ve son İstanbul ikâmetinde Jön Türklerle ve dolayısıyla İttihadcılarla irtibâtda olduğu ve onların da şeyxe sâhib çıktıkları, hürmet etdikleri ma’lûmdur.[11] Kezâ Jön Türk ve İttihadcı takımının masonlarla olan irtibâtı da…[12] Devrin devlet erkânı da bu irtibâtların pekâlâ farkındadır. Meselâ Sadr-ı A’zam Xalîl Rıf’at Paşa’nın[13] II. Abdu’l-Hamîd Xân’a arz etdiği 22 Nisan 312 (21 Zilka’de 1313=4 Mayıs 1896) târixli arîzada Efgânî’nin “mason cemiyeti ve Ermeni komiteleri ve Jön Türk takımı ile münâsebet ve muhabere-i hafiyyesi” olduğu ifâde ediliyor.[14]
Hâsılı Efgânî’nin İstanbul’daki ilk ikâmeti sırasında masonluğa girmiş olması muhtemel ve fakat eldeki kaynaklara nazaran –şimdilik– kat‘î değil-dir. İkinci ikâmetinde ise, en azından yukarıda bahsetdiğimiz Mısır devrindeki masonik irtibâtları ve faâliyetleri sebe-biyle, müseccel bir masondur ve âhir ömrüne kadar da masonlukla ve mason-larla irtibâtlı olmuşdur. Kendisiyle İstanbul’daki son yıllarında birlikde olmuş ve hâtıralarını kaleme almış olan Muhammed Maxzûmî Paşa’nın ondan nakletdiği masonlukla ilgili fikirlerinde herhangi bir nedâmet veyâ tevbe alâmetine rastlan-maması[15] bu irtibâtı sebebiyledir.

[1] Bkz. Albert Kudsi-Zadeh, “Afghānī and Freemasonry in Egypt”, Journal of the American Oriental Society, 92/1, 1391-1392 (Ocak-Mart 1972), 27-28.s..
[2] Ernest Vaukuelin, “Souvenirs de la Revolution d’Egypte”, L’Intransigeant, 28 Ramazân-ı şerîf 1299’dan (13 Ağustos 1882, Pazar) nakleden: Homa Pakdaman, Djamal-ed-din Assad Abadi dit Afghani, G.-P. Maisonneuve et Larose, Paris, 1389 (1969), 346.s., makâlenin tamâmı mezkûr kitâbın 344-348. sâhifelerinde iktibâs edilmişdir.
[3] “Yeni Osmanlılar”, “Genç Türkiye”, “Genç/Jön Türk” gibi ta’birlerin ma‘nâları ve târixleri için bkz. Şerif Mardin, Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu, trc. Mümtaz’er Türköne v.d., İletişim nşr., İstanbul, 1416 (1996), 30-31, 50-51.s.; Roderic H. Davison, Osmanlı İmparatorluğu’nda Reform, 1856-1876, 1.c., trc. Osman Akınhay, Papirüs nşr., İstanbul, 1417 (1997), 198-200.s.; Niyazi Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, 4. tab’, haz. Ahmet Kuyaş, YKY nşr., İstanbul, 1423 (2003), 275-283.s..
[4] Bkz., Nikki R. Keddie, Sayyid Jamāl ad-Dīn “al-Afghānī”: A Political Biography, University of California Press, Los Angeles, 1392 (1972), 59-62.s.; Niyazi Berkes, 238-241.s..
[5] Auriant, “Un émir afghan, adversaire de l’Angleterre en Orient. Djamal ed Din, ténebreux agitateur”, Mercure de France, 288[/971], 9 Şevval 1357’den (1 Aralık 1938) nakleden M. Kaya Bilgegil, “Cemâleddîn Afgânî ve Türkiye”, Kubbealtı Akademi Mecmûası, 6. sene, 3. ‘aded, 1397 (Temmuz 1977), 57.s.. Roderic H. Davison ise Auriant’ın bu mahfil arkadaşlığından bir ihtimâl olarak bahsetdiğini naklediyor: “Auriant, ayrıca Cemaleddin’in İstanbul’da, Mustafa Fazıl ile Namık Kemal’in katıldıklarının aynısı olması muhtemel bir Mason locasına kabul edildiğini de söyler.” (Roderic H. Davison, Osmanlı İmparatorluğu’nda Reform, 1856-1876, 2.c., 77-78.s./2. hâşiye).
[6] Paul Dumont, “Freemasonry in Turkey: A By-Product of Western Penetration”, European Review, 13/3, 1426 (July 2005), 484.s.. Paul Dumont, Mustafa Fâzıl Paşa’nın 1284’de (1868) l’Union d’Orient mahfiline de kaydolduğunu, fakat bir sene kadar sonra mahfili terk etdiğini kaydediyor, bkz. Paul Dumont, Osmanlıcılık, Ulusçu Akımlar ve Masonluk: Osmanlı İmparatorluğu’nda Tanzimat’tan Mütareke’ye Fransız Obediyansına Bağlı Mason Locaları, trc. Ali Berktay, YKY nşr., İstanbul, 1420 (2000), 23, 25.s.. V. Murad da I Proodos mahfilinde tekrîs edilmişdi, bkz. Paul Dumont, a.g.e., 176-187.s.; kezâ Edhem Eldem, “Geç Osmanlı Döneminde Masonluk ve Siyaset Üzerine İzlenimler”, Toplumsal Tarih, 6/33, 1416 (Eylül 1996), 16-28.s..
[7] Bkz. Paul Dumont, Osmanlıcılık, Ulusçu Akımlar ve Masonluk, 15-50, 160-163, 196-197.s..
[8] Angelo Iacovella, Gönye ve Hilal: İttihad-Terakki ve Masonluk, trc. Tülin Altınova, Tarih Vakfı Yurt Yayınları nşr., İstanbul, 1418 (1998), 9.s.
[9] Bkz. Angelo Iacovella, Gönye ve Hilal.
[10] Bkz., Orhan Koloğlu, İttihatçılar ve Masonlar, 3. tab’, Eylül nşr., İstanbul 1422 (2002); aynı mü., Abdülhamit ve Masonlar, 3. tab’, Eylül nşr., İstanbul, 1421 (2001).
[11] Bkz. M. Şükrü Hanioğlu, Bir Siyasal Düşünür Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dönemi, Üçdal nşr., İstanbul, trz., 151, 153, 155.s.; aynı mü., The Young Turks in Opposition, Oxford University Press, New York, Oxford, 1415 (1995), 57.s.; Şerif Mardin, Jön Türklerin Siyasî Fikirleri 1895-1908, 5. tab’, İletişim nşr., İstanbul, 1416 (1996), 65-66.s..
[12] Bu husûsdaki neşriyât pek çokdur. Belli-başlıları şunlardır: Paul Dumont, Osmanlıcılık, Ulusçu Akımlar ve Masonluk, 63-86, 97-121.s.; Orhan Koloğlu, İttihatçılar ve Masonlar; aynı mü., Abdülhamit ve Masonlar; M. Şükrü Hanio[ğ]l[u], “Notes on the Young Turks and the Freemasons, 1875-1908”, Middle Eastern Studies, 25/2, 1409 (Nisan 1989), 186-197.s.; aynı mü., “Jews in the Young Turk Movement to the 1908 Revolution”, The Jews of the Ottoman Empire içinde, haz. Avigdor Levy, The Darwin Press, Inc., Princeton, New Jersey, 1414 (1994), 519-526.s.; aynı mü., Young Turks in Opposition, 33-41.s.; Angelo Iacovella, Gönye ve Hilal; Thierry Zarcone, İslam’da Sır ve Gizli Cemiyetler: Türkiye, İran ve Orta Asya, 19.-20. Yüzyıllar, Masonluk, Carboneria ve Sufi Tarikatlar, trc. Ali Berktay, Alkım nşr., İstanbul, 1425 (2005), 19-21, 38-39, 77-85.s.; Elie Kedourie, “Young Turks, Freemasons and Jews”, Arabic Political Memoirs and Other Studies içinde, Frank Cass, London, 1394 (1974), 243-262.s., Türkçesi: “Jön Türkler, Farmasonlar ve Yahudiler”, trc. Zeynep Avcı Karabey, Birikim, 45. ‘aded, 1398 (Kasım 1978), 54-68.s., Mete Tunçay’ın bu son makâleyle ilgili kayd-ı ihtirâzîsi için bkz. Mete Tunçay “ ‘Jön Türkler, Farmasonlar ve Yahudiler’ Üstüne”, Birikim, 45. ‘aded, 1398 (Kasım 1978), 52-53.s.). Ayrıca bkz. Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasal Partiler, Cilt 3, İttihat ve Terakki: Bir Çağın, Bir Kuşağın, Bir Partinin Tarihi, İletişim nşr., İstanbul, 1420 (2000), 37-39, 393-395.s..
[13] Sadâreti 1313-1319 (1895-1901) târixlerine müsâdifdir.
[14] BB[OA], YEE, 3/110/31/1709’dan nakleden Fahri Ç. Derin, “Cemâleddin Efgâni Hakkında İki Vesika”, Tarih ve Toplum, 14/84, 1411 (Aralık 1990), 55.(375.)s., kezâ M. Şükrü Hanioğlu, Young Turks in Opposition, 57.s..
[15] Bkz. Muhammed Mahzumî Paşa, Cemaleddin Afganî’nin Hatıraları, trc. Adem Yerinde, Klasik nşr., İstanbul, 1427 (2006), 18-23.s..