Meşahirü’n-Nisa’nın, Nimet-i İslam’ın Müellifi: Mehmed Zihni Efendi

Helmut Ritter: ”Öyle büyük şahsiyetler yetiştirmişsiniz ki, onlar Avrupa’da olsalar, biz onları baş tacı ederdik. Onlardan birisi de bu Mehmed Zihni Efendi’dir.” M. Murtaza Özeren yazdı.

M. Murtaza Özeren

Nimet-i İslam müellifi Mehmet Zihni Efendi, kıymeti bilinmeyen son devir Osmanlı âlimlerinden. Yani bilinmez nicelerden biri sadece. Onlarca eseri ve sayısız hizmetinin yanında bilhassa Arapça öğretimine dair önerileri ve çabaları çok önemli. Son devir ilim dünyasına büyük etkileri mevcut. Adının zikredilmesi ise nevadirden…

Mehmet Zihni Efendi 1846 doğumludur. “Zihni” lakabıdır, hocası tarafından zekası ve kavrayışına istinaden verilmiştir. Babası kaymakam Mehmet Rifat Efendi, annesi ise Güzide Gülsüm Hanım’dır. Ailesinin iki yüz seneyi aşkın süredir Vefa semtinde meskun olduğunu belirtir. Kendisi de Vefa’da Hızır Bey mahallesinde (bugünkü Hacı Kadın mahallesi) doğmuştur. Ailesi ve kendisinin gençliğine dair pek bilgi bulunmamaktadır. Özellikle ilk eğitimine dair bilgilerin eksikliği esef vericidir çünkü böyle bir âlimin hangi hocaların tedrisinden geçerek yetiştiğini bilmek ‘çöküş’ devrindeki bir devlette mevcut sosyal ortamı yansıtması açısından çok değerli olacaktı. Tek bildiğimiz kendisinin Kütahyalı Abdurrahman b. Muhammed el-Fevzi Efendi’den icazetname aldığı.

Mehmet Zihni Efendi devletin çeşitli kademelerinde görev almış. Mesela daha 21 yaşında iken musahhih olarak girdiği Matbaa-i Amire’de Takvim-i Vakâyi’in katiplik musahhihlik görevine getirilmiş, burada on sene boyunca dinî ve edebî eserlerin hatasız şekilde basılmasını sağlamıştır. Ama bizim esas olarak anmak istediğimiz kendisinin eğitimci yönü. Galatasaray Mekteb-i Sultanisi’nde otuz küsur sene hocalık yapmıştır. Tevfik Fikret, Babanzade Ahmet Naim, Mehmet Akif Ersoy, Rıza Tevfik, Ali Nazima, Kenan Rıfai, Abdülhak Şinasi Hisar kendisine talebe olmuştur.

Bir Dizi Arapça Öğretim Kitabı Kaleme Aldı

Mehmet Zihni Efendi’nin bilhassa Arapça öğretimine çok katkısı olmuştur. Mehmet Zihni Efendi Arapçanın öğrenilmesinin zor olduğu yönündeki kanının yanlış olduğunu, ve Arapçanın herhangi bir Batı dilinden daha kolay şekilde öğrenilebileceğini söylemektedir. Nihayetinde konuşulan dilde Arapça kelimeler kullanılmakta olduğunu belirten Mehmet Zihni Efendi’ye göre bu algının tek sebebi öğrenim metodlarının yetersizliğidir. Bu amaçla bir dizi Arapça öğretim kitabı kaleme almıştır kendisi.

1889 yılında Stackholm’de bir Şarkiyatçılar Kongresi toplanır (Ahmet Mithat Efendi de katılır bu toplantıya, “Avrupa’da Bir Cevelan” ile “Avrupa Adab-ı Muaşereti yahut Alafranga” eserlerini bu sırada kaleme alır). Mehmet Zihni Efendi bu toplantıya kitaplarından numuneler gönderir. Bunun mukabilinde kongreden Mehmet Zihin Efendi’ye Arap diline ve öğretimine hizmetlerinden ötürü bir nişan gönderilir. Bu madalya hâlihazırda Galatasaray Lisesi müzesinde muhafaza edilmektedir.

Helmut Ritter’in Övgüsü

Mehmet Zihni Efendi aynı zamanda hanımlara yönelik de eserler kaleme almıştır. Hanımlara mahsus ilmihallerinin yanında Meşahirü’n-Nisa dikkate değer bir kitaptır. Bu eserde Mehmet Zihni Efendi İslam tarihindeki meşhur hanımların tercüme-i hallerini sunmuştur. Bu eser, İslam toplumundaki kadınların cahil, bir şey bilmez, değer verilmez olduğu yönündeki iddialara cevap mahiyetindedir. Mehmet Zihin Efendi’nin eserlerini yurt dışına gönderecek derecede Batı’dan haberdar olduğunu düşünürsek bu eserin muhatabının kim olduğunu çıkartabiliriz.

Mehmet Zihni Efendi 17 Aralık 1913’te Beylerbeyi’ndeki evinde vefat eyler. 1000 küsur kitaplık kütüphanesi İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’ndedir. Yıllar yılı İstanbul Üniversitesi’nde hocalık yapan Helmut Ritter, Mehmet Zihni Efendi ile alakalı “siz kendi kıymetlerinizi bilmiyorsunuz, değerli şahsiyetleri tanımıyorsunuz. Öyle büyük şahsiyetler yetiştirmişsiniz ki, onlar Avrupa’da olsalar, biz onları baş tacı ederdik. Onlardan birisi de bu Mehmed Zihni Efendi’dir” demiştir ki muhtemelen kütüphanesiyle haşır neşir oluşu bu sözleri söylemesinde etkilidir.

Kendisine dair yapılan çalışmalar iki elin parmaklarını geçmez. Ancak hakkında yapılmış güzel bir biyografi çalışması Hamza Ermiştarafından “Mehmet Zihni Efendi” adıyla İSAM Yayınları arasından çıkmıştır.

Kırka yakın eseri bulunan Mehmet Zihni Efendi’nin bugün için sadece Nimet-i İslamkitabına ulaşabiliyoruz. Bilhassa Arapça eğitim kitapları yeniden tahkik edilerek basılsa da 100 sene evvel kendine Arapça eğitimini dert edinmiş bir kimsenin bakış açısını görebilsek. Yahut hanımlara yazdığı ilmihallerden yola çıkarak son devir hanımlarına bir âlimin nasıl seslendiğini duysak. Meşahirü’n-Nisa‘sı Şamil Yayınlarından yeniden basılsa da İslam tarihinden şanlı kadınlar okusak.

Bu büyük âlimin vefatına Tahirü’l Mevlevi’nin düşürdüğü tarih ile yazımızı nihayete erdirelim:

Yine hayfâ ki sîne-i vatanı / bir ziyâ-ı müessir incitti

Yine bir fâzıl-ı yegânesini / ilim ve irfan cihanı kaybetti

Son zamanlarda âlem-i İslâm / Ne mühim zâyiat ile bitti!

Düştü bir nev-hasâr ma’rifete / Hacı Zihni Efendi de gitti (1332)

Adne pervâz eden o rûh-ı güzîn / Bulsun a’le’l-merâtibi âmin.

(23.06.2016)

(Güncelleme Tarihi: 01.7.2016)